ما از گذشته در کتب درسی با انواع مختلفی از عوارض روی زمین و با مفاهیم جغرافیایی مختلف آشنا شدیم. اکنون تا حدودی بعضی از آن مطالب در ذهن مانده و تا حدودی آشنایی ذهنی داریم. یکی از این عوارض جلگهها هستند که تعریف مخصوص به خود را داشته و دارای خصوصیاتی هستند. مفهومی که بسیار با مفهموم جلگه قرابت و نزدیکی دارد، دشت است. در کشور ما انواع مختلفی از جلگهها در سرتاسر کشورمان وجود دارد، مانند جلگه خوزستان ، جلگه مازندران و … . ویکی زندگی در این مقاله به بررسی تعریف و ویژگیهای جلگه خواهد پرداخت.
انواع مختلف جلگه بر اثر نوع و مقدمات شکلگیری، به وجود می آیند. عوامل مختلفی مثل پدیدههای آب و هوایی و زمینشناسی از جمله رسوبات آب، یخ، باد، فرسایش خاک و حتی گدازهها بر روند به وجودآمدن جلگه تاثیرگذارند.
یک از ویژگیهای جلگه، داشتن زمین کشاورزی مناسب و بهرهمندی از خاک بسیار غنی است که این ویژگی به دلیل وجود مواد معدنی و چشمانداز نسبتا مسطح و وسیع به وجود آمده است. جلگه ها بیشتر از پوشش گیاهی علفزار برخوردار هستند که به همین دلیل در بعضی مواقع به جلگه علفزار نیز میگویند.
اینکه گیاهان تا چه اندازه میتوانند در جلگهها عمر داشته باشند، بستگی به خصوصیات آب و هوا و اقلیم جغرافیایی آن جلگه دارد که این خصوصیت میتواند از جنگلهای سبز گرفته تا دشتهای بی آب و علف متغیر باشد.
جلگه چگونه شکل می گیرد؟
جلگه از اساسی ترین عوارض جغرافیایی کره زمین است که در کلیه نقاط زمین و پنج قاره مشاهده میشود؛ تا جایی که چیزی در حدود یک سوم کل دنیا را جلگه تشکیل میدهد. ممکن است جلگه بر اثر رسوبات آب، یخ، باد و یا به وسیله فرسایش خاک و به واسطه تپهها و كوهها به وجود بیایند.
در نگاه کلی و به صورت خلاصهف مدل شکل گیری جلگهها به این ترتیب است که رودها و رودخانهها در هنگام حرکت در مسیر خودشان، خاکها و سنگهای کف رودخانه را شسته و به همراه خود میبرند که در این صورت به آنها آبرفت میگویند؛ این مواد و اصطلاحا آبرفتها در کنار رود یا دریا و دریاچه تهنشین شده و از روی هم آمدن آنها چیزی به نام جلگه تشکیل میشود که بسیار حاصلخیز است..
آشنایی با انواع جلگه ها
خوب است بدانید که همه جلگهها یکسان نیستند و براساس ویژگیهایی که دارند به چند دسته تقسیم میشوند. در ادامه به تعدادی از آنها اشاره کرده و به بیان برخی از خصوصیات هریک میپردازیم:
- جلگه رسوبی
جلگه رسوبی شامل جلگههایی میشود که به وسیله رسوب موادی که در اثر عوامل مختلفی مانند یخچالهای طبیعی، رودخانهها، امواج و باد رسوب کرده اند، به وجود میآید. نوع رسوبات تشکیل دهنده این جلگهها تا میزان بسیار زیادی، حاصلخیزی و غنای خاک این نوع جلگهها را تعیین میکند.
- جلگه آبرفتی
مرسومترین نوع جلگه، جلگه آبرفتی است که با گذشت زمانی زیاد به وسیله آبرفت رودخانهها به وجود میآید. به این نحو که رودخانه در راه حرکت خود آبرفتها را شسته و با خود حمل میکنند و سپس در اطراف رود یا حاشیه دریا و دریاچه انباشت و جمع میکنند؛ این انباشت آبرفتها، تشکیل جلگههای آبرفتی را به همراه دارد.
- جلگه یخچالی
جلگه یخچالی در ضمن حرکت یخچالهای طبیعی به وسیله نیروی جاذبه زمین به وجود میآید. این جلگه به وسیله رسوباتی که از آبشدن یخبندانها یا یخچالهای طبیعی شکل گرفته، به وجود میآیند.
- جلگه فرسایشی
عوامل متنوعی مانند آبهای مختلف جاری، رودخانهها، باد و یخچالهای طبیعی از جمله عوامل تشکیل جلگه فرسایشی هستند. این جلگهها به وسیله فرسایش خاک، صافشدن زمینهای ناهموار را به همراه دارند.
جلگه های معروف ایران و جهان
- جلگه های جهان
در دنیا انواع مختلفی از جلگهها وجود دارد که تعدادی از آنها بسیار معروف هستند و از آن جمله میتوان به جلگههای زیر اشاره کرد:
- جلگه کانتو (واقع در کشور ژاپن)
- جلگه کنتربری (در منطقه نیوزلند)
- جلگه بزرگ آمریکا (آمریکا)
- جلگه استرالیا (استرالیا)
- جلگه گنگ و سند (قرار گرفته در کشورهای هند، بنگلادش و نپال)
- جلگه های ایران
در ایران نیز انواع مختلفی از جلگه در استانهای مختلف کشور وجود دارد که از جمله مهمترین آنها میتوان به جلگه خوزستان و جلگه مازندران اشاره کرد. تعداد دیگری از جلگه های ایران عبارتند از:
- جلگه ماژان
- جلگه سیرجان
- جلگه چاه هاشم
- جلگه شبانکاره
- جلگه زوزن
- جلگه موسیآباد
آب و هوا و خاک جلگه چه ویژگی هایی دارد؟
اقلیم و منطقهای که جلگه در آن قرار دارد، تاثیر مستقیمی روی آب و هوای جلگه میتواند داشته باشد و از این نظر، جلگه آب و هوای مختلفی دارند. همچنین جنس خاک جلگهها و میزان غنای آن برای کشاورزی هم به نوع آب و هوای منطقه جلگه، وابسته است.
اگر منطقهای که جلگه در آن قرار گرفته، آب و هوای معتدل و پُربارش داشته باشد، خاک آن جلگه نیز با افزایش حاصلخیزی روبرو میشود. برعکس در جلگههایی که در مناطق گرمسیر و خشکتر واقع شدهاند، شاهد کاهش میزان حاصلخیزی خاک خواهیمبود.
پوشش گیاهی جلگه چگونه است؟
انواع مختلف پوشش گیاهی هر جلگه، بستگی به نوع اقلیم و آب و هوای آن جلگه دارد، بنابراین میتوان در جلگهها انواع مختلفی از پوشش گیاهی را مشاهده کرد که عبارتند از:
- پوشش گیاهی توندرا (واقع در مناطق قطبی)
- پوشش گیاهی ساوانا (واقع در مناطق گرمسیری)
- پوشش گیاهی استپی (واقع در مناطق نیمه خشک)
- پوشش گیاهی علفزار (واقع در مناطق معتدل یا نیمه گرمسیری)
دلیل اهمیت جلگه چیست؟
برای اهمیت مناطق جلگه ای، دلایلی بسیاری وجود دارد؛ دلایلی مثل حاصلخیزی خاک منطقه جلگه که امکان کشاورزی مناسب و مطلوب را فراهم میکند. همچنین پوشش گیاهی مناسب جلگه ها برای چرای دامها بسیار مناسب است. در تعدادی از مناطق جغرافیایی، منابع طبیعی بسیاری مانند معادن نفت، ذغال سنگ و… در جلگه ها پیدا میشود.
حاصلخیزی خاک جلگهها سبب شده تا در اطراف این مناطق جمعیت انسانی بسیاری برای سکونت متمرکز شوند؛ بنابراین میتوان جلگه را همچنین از جمله دلایل اصلی پیدایش و توسعه شهرها و روستاها محسوب کرد. جلگه غالبا به دلیل وضعیت صخرهای یا شیبداری که در بخشهایی از خود دارد، معمولا در مناطق پُربارش مانند یک سیلگیر بدون دخالت انسان، شکل میگیرد.
بخشهایی از قسمتهای جلگههای در اطراف شهرها، محلی مناسب به منظور اوقات فراغت، تفریح، انجام ورزشهای مختلف و دورهمیهای خانوادگی و دوستانه محسوب میشوند. در آخر باید بگوییم که جلگهها به مهمترین راههای مواصلاتی بین شهرها و روستاها با یکدیگر بوده که این نواحی را از طریق انواع جادهها یا ریلآهن به هم وصل میکنند.